Nocą z 16 na 17 września Ukraińcy ze wsi Smerdyń, pow. Łuck, napadli na sąsiednią polską osadę Młynek, zamieszkałą głównie przez emerytów górników ze Śląska i wymordowali wszystkich mieszkańców, łącznie około 50 Polaków. Wśród ofiar były dzieci, wnuki osadników, przybyłe na wakacje ze Śląska. W dniu agresji Sowietów na Polskę, 17 września we wsi Bartatów, pow. Gródek Jagielloński, ukraińskie bojówki zamordowały 3 miejscowych Polaków, a 1 ciężko ranili oraz zatrzymywali uciekinierów i gromadzili w stodole. Wieczorem wszystkich zamordowali, a ciała ofiar spalili w stodole – ponad 50 osób. Tego dnia w lasach Nadleśnictwa Karpiłówka, pow. Sarny, banda chłopów ukraińskich napadła na gajówkę. Postrzelili gajowego Józefa Kałamarza, przywiązali do ławy i przerżnęli w poprzek brzucha, jego żonę Otylię zawlekli do stodoły, gdzie ją zbiorowo zgwałcili i zamordowali. Następnie podpalili gajówkę i w ogień wrzucili ich trójkę małych dzieci.
To nie tylko śmierć kilkuset tysięcy niewinnych ludzi. To zagłada wielowiekowej cywilizacji i kultury europejskiej, która wyrosła na Kresach. Zamiary zbrodniarzy sięgały daleko. Nie tylko wyciąć w pień Polaków. Ale i zadać śmiertelny cios nauce i kulturze, które w tym regionie przez stulecia wytwarzały intelektualną i duchową rzeczywistość Europy. Tutaj rozwijał się szacunek dla dziedzictwa narodowego, które świeciło blaskiem wielu ludów. Tutaj kształtował się charakter narodowy, podstawowe zasady moralne, wrażliwość i wyobraźnia, duma, godność i honor, wartości, których tak często nam dzisiaj brakuje...
Konsekwencją przegranej powstania styczniowego było przewartościowanie całej polityki państwa rosyjskiego wobec dawnych Kresów Rzeczypospolitej. Uznano, że należy administracyjnie pogłębić i przyspieszyć proces łączenia tych prowincji z resztą Cesarstwa. Dla polskich ziemian oznaczało to odsunięcie od życia politycznego, od udziału w zarządzaniu guberniami zachodnimi, wzmożoną presję rusyfikacyjną i przede wszystkim konieczność wykształcenia mechanizmów obrony własności ziemskiej, a więc de facto własnej pozycji gospodarczo-społecznej. Do tego doszło uwłaszczenie chłopów, w warunkach powstania wykorzystane również przez władze jako jeszcze jeden element walki z polskim ziemiaństwem. Świadczyły o tym znacznie korzystniejsze, niż w Rosji centralnej, warunki uwłaszczenia, większe nadziały i pozostawienie jątrzących stosunki z chłopami serwitutów i szachownic.
