Patriota.pl

Tags: Hobby | Turystyka kreatywna

Kraj egipski stanowi dolina Nilu od katarakty asuańskiej na południu, aż do jego ujścia w morze. Ten wąski pas uprawnej ziemi długi na 830 km rozszerza się z biegiem rzeki. Na południe od Kairu żyzna równina ma nie więcej jak 10 km szerokości. Wzdłuż niej po obu stronach ciągnie się pas niezamieszkałej pustyni. Gleba Egiptu powstała z nagromadzonych w ciągu tysiącleci osadów mułu nilowego, który zamulał suchą zatokę, jaka wytworzyła się przez cofnięcie się morza eoceńskiego pod koniec trzeciorzędu. Kraj ten byłby prawdopodobnie od dawna pustynią, jak reszta północnej Afryki, gdyby nie coroczny wylew Nilu, który zalewa kraj od lipca do października, nawadniając go i użyźniając.

Kraj

Kraj egipski stanowi dolina Nilu od katarakty asuańskiej na południu, aż do jego ujścia w morze. Ten wąski pas uprawnej ziemi długi na 830 km rozszerza się z biegiem rzeki. Na południe od Kairu żyzna równina ma nie więcej jak 10 km szerokości. Wzdłuż niej po obu stronach ciągnie się pas niezamieszkałej pustyni. Gleba Egiptu powstała z nagromadzonych w ciągu tysiącleci osadów mułu nilowego, który zamulał suchą zatokę, jaka wytworzyła się przez cofnięcie się morza eoceńskiego pod koniec trzeciorzędu. Kraj ten byłby prawdopodobnie od dawna pustynią, jak reszta północnej Afryki, gdyby nie coroczny wylew Nilu, który zalewa kraj od lipca do października, nawadniając go i użyźniając.

Ludność

Egipt został zaludniony stosunkowo późno bo w początkach epoki neolitycznej, przez luźne grupy etniczne najprawdopodobniej nie powiązane między sobą. Byli to potomkowie hord myśliwskich, które w epoce paleolitycznej przemierzały północną Afrykę, pokrytą wówczas lasami i pełną zwierzyny.

Wraz ze stopniowym wysychaniem tej części Afryki musiały one szukać schronienia w okolicach jezior i nad brzegami skąpych dopływów Nilu. Gdy i te zaczęły wysychać koczownikom nie pozostało nic innego tylko przenieść się do doliny Nilu oraz, aby nie zginąć przygotować ziemię pod uprawę.
Język tej ludności, która później staje się egipską, odzwierciedla jej różnorodne pochodzenie. Ludność ta składała się z elementów semickich, berberskich i kuszyckich w mniej więcej jednakowych proporcjach.

Flora i fauna

Była bardzo uboga. Obejmowała tylko rośliny wodne - biały i niebieski lotos, papirus oraz takie, które mogą przetrwać na skrajach pustyni - palma daktylowa, palma dum, sykomora, wierzba, tamaryszek i oliwka. Pozostałe rośliny zostały do Egiptu sprowadzone głównie z Azji. Podobnie było z fauną. Do rodzimej należały - hipopotamy do XII w. A.D., krokodyle do XIX w. n.e., lwy, hieny, szakale, gepardy, małe zwierzęta z rodziny psów i kotów, gazele, gady i skorpiony.

Religia i bóstwa

Ponieważ praca ma dotyczyć obiektów sakralnych jakimi są grobowce i świątynie nie sposób nie powiedzieć tu o wierzeniach dawnych Egipcjan. Jest rzeczą niemożliwą sporządzić kompletną listę pierwotnych bóstw więc poniżej przedstawiamy listę głównych bóstw egipskich męskich i żeńskich.

 

 

 

Bóstwa męskie

IMIĘ	WŁADCA MIASTA	CHARAKTER	IKONOGRAFIA	ŚWIĘTE ZWIERZĘ
Anubis	Kynopolis	Bóg mumifikacji i zmarłych	Mężczyzna z głową szakala	Szakal
Atum	Heliopolis	Zachodzące słońce	Król noszący podwójną koronę	Byk, Lew, Wąż, Ichneumon
Szu	Leontopolis	Bóg utożsamiany z powietrzem	Strusie pióro na głowie	Lew
Harachtes	Heliopolis	Utożsamiany ze słońcem	Bóg z głową sokoła przyozdobioną tarczą słoneczną	Baran
Wielki Horus lub Haroeris	Sam- Bahdet	Bóg nieba, protoplasta monarchii faraonów	Sokół lub mężczyzna z tarczą na głowie	Sokół
Geb		Utożsamiany z ziemią	Leżący mężczyzna z ciałem usłanym zielenią
Chenty- Amentiu	Abydos	Bóg zmarłych utożsamiany z Ozyrysem od Średniego państwa		Szakal
Chnum	Elfantyna	Modelujący bogów i ludzi na kole garncarskim	Bóg z głową barana o poziomych rogach	Baran
Chopri	Heliopolis	Bóg słońca utożsamiany z Atumem i RE	Mężczyzna ze skarabeuszem zamiast głowy	Skarabeusz
Min	Koptos Panapolis	Bóg karawan na pustyni	Mężczyzna intyfalliczny wymachujący biczem nad głową
Montu	Hermontis	Bóg wojownik	Głowa sokoła lub byka zbrojny w łuk i siekierę	Byk-Bukis
Nefertum			Bóg z kwiatem lotosu na głowie
Onuris	This	Utożsamiany z Szu	Bóg w pstrokatej sukni z dwoma piórami na głowie związanymi sznurem z nieba
Wep-Wawet	Asiut	Bóg wojownik	Wilk stojący na godle	Wilk
Ozyrys	Busiris Ahydos	Król zmarłych	Mumia w stożkowatym czepcu z dwoma piórami na głowie. W rękach trzyma bicz i zgięty kij
Ptah	Memfis	Patron rzeźbiarzy i kowali	Mumia z ogoloną głową trzymająca berło w obu rękach
Re	Heliopolis	Bóg kosmiczny którego imię znaczy ,,Słońce''	Utożsamiany z Chepri w jego roli słońca porannego do Atuma jako słońca wieczornego
Sobek	Fajum Kom Ombo		Krokodyl lub mężczyzna z głową krokodyla	Krokodyl
Set	Ombos Awaris	Bóg wojownik w służbie Re, przeciwnik Ozyrysa	Wojownik uzbrojony z głową fantastycznego zwierzęcia o wydatnym pysku i długich ich uszach
Sokaris	Sakkara	Bóg umarłych	Mumia z głową sokoła
Sopdu	Saft-el Henne	Bóg wojownik	Azjatycki wojownik lub mumia sokoła

 

Bóstwa żeńskie

IMIĘ	WŁADCA MIASTA	CHARAKTER	IKONOGRAFIA	ŚWIĘTE ZWIERZĘ
Anukis	Wyspa Sehel	Bogini pierwszej katarakty	Kobieta o wysokim okrągłym czepku rozszerzonym ku górze
Bastet	Bubastis	Bogini wojny	Kobieta z głową kotki	Kotka
Hathor	Afrodytopolis	Bogini uciech i miłości	Krowa lub kobieta z głową krowy, nosząca na głowie tarczę słoneczną między dwoma rogami w kształcie liry	Krowa
Heket	Rejon 1 katarakty	Pomocnica Chnuma przy modelowaniu postaci na kole garncarskim	Kobieta z głową żaby
Izyda	Isejon	Towarzyszka i protektorka Ozyrysa	Kobieta mająca na głowie tron będący hieroglifem jej imienia
Maat		Bogini odkrywająca rolę żeńskiego Logosa w teologii solarnej	Kobieta ze strusim piórem na głowie, będącym hieroglifem jej imienia
Neith	Sais	Przez Greków utożsamiana z Ateną	Kobieta w koronie Północy, z łukiem i dwoma strzałami w ręku
Nechbet	Hierakonpolis	Dynastyczna bogini Górnego Egiptu	Sęp lub kobieta w koronie Południa
Neftyda	Diospolis parva	Towarzyszka Ozyrysa i Izydy	Kobieta z hieroglifem swojego imienia na głowie
Uto	Buto	Dynastyczna bogini Dolnego Egiptu	Bogini - Wąż
Pachet	Speos Artemidos		Bogini - Kotka
Satis	Elefantyna	Bogini pierwszej katarakty	Kobieta w koronie Południa połączonej z dwoma rogami w kształcie liry
Seszat		Kronikarka bogów	Kobieta ubrana w skórę leoparda, trzymająca kalam i kałamarz
Sachmet	Rehesu	Bogini wojny	Kobieta z głową lwicy
Selkis		Bogini karząca zbrodnie	Skorpion z głową kobiety lub kobieta ze skorpionem na głowie

Okres predynastyczny i dwie epoki Tynickie (4500 -2778 A.C.)

Początki sztuki Egiptu sięgają epoki eneolitycznej czyli roku około 4500 A.C. Budownictwo tej epoki, tak sakralne jak i sepulkralne należy do zakresu badań kultury materialnej. Mamy tu do czynienia z zabudowaniami wzniesionymi z mułu, lub trzciny na planie okrągłym z wolna przechodzącym w plan prostokątny. Ważnym elementem jest trapezowaty przekrój ścian glinianych. Ten pochyły typ muru przetrwa w późniejszych budowlach monumentalnych, w skosach ścian pylonów świątyń egipskich, jako typowa dla nich rodzima forma.

Pomimo, że wyróżniamy cztery etapy rozwoju sanktuariów, my skupimy się na dwóch z nich tj. kaplicach Górnego i Dolnego Egiptu: per-ur, i per-nu. Poniżej przedstawiamy znaki hieroglificzne wyobrażające je:

Per-ur przedstawia widok dwu fasad kaplicy: dach sklepiony, dwa maszty z frontu, z obu stron wejścia i cztery kreski, które prawdopodobnie oznaczają okopy.

Per-nu wyobraża frontalną fasadę kaplicy: monumentalne wejście, nad którym widnieje szeroki zwój maty (później gzyms w kształcie wałka imitującego przewiązaną matę), i wreszcie sklepienie kolebkowe z cegły suszonej, otoczone wystającymi dokoła niego ścianami.

Pierwsi królowie Egiptu grzebani byli w Nagada w Górnym Egipcie i w Sakkara na południe od Giza, w pobliżu Memfis. Grobowce ich miały kształt zbliżony do późniejszych mastab, które w okresie Starego Państwa były typowym grobem wielmożów. Jako przykład podamy tu grobowiec z I dynastii odkryty w Nagada. Wzniesiono go z cegły suszonej. Posiadał fasadę zewnętrzną bogato profilowaną występami, tzw. ryzalitami. Wewnątrz budowli znajdowały się kaplice i pomieszczenia z zastawą grobową, niezależnie od właściwych komór grobowych pod ziemią.

Do najbardziej typowych grobowców pochodzących z tego okresu należy mastaba Nebetki znajdująca się na Sakkara. Nie została ona prawdopodobnie wykończona. Z trzech stron jest ona konstrukcją schodkową a z jednej ściętą pionowo. Dookoła znajdował się podwórzec (na poziomie trzeciego stopnia schodów). Całość była otoczona murem zdobionym ryzalitami.

Obiekty takie jak mastaba Nebetki, grobowiec faraona Udimu czy mastaby królewskie stanowiły prawdopodobnie pierwowzór piramidy schodkowej Dżesera z trzeciej dynastii.

Stare Państwo (2778-2263 A.C.)

W okresie Starego Państwa, od III do VI dynastii, sztuka egipska doszła do największego rozkwitu. Imhotep, wezyr i nadworny architekt drugiego władcy III dynastii - Dżesera był człowiekiem, który zrobił najwięcej dla rozwoju monumentalnej architektury egipskiej. Przypisuje mu się zapoczątkowanie użycia kamienia w budownictwie.

Na wysokim płaskowyżu pustynnym w Sakkara, dominującym nad leżącą u jego stóp stolicą państwa, Memfis (w pobliżu znajdujących się grobowców dawniejszych władców), Imhotep wzniósł z kamienia pierwszy monumentalny zespół budowli sepulkralnych wokół grobowca przeznaczonego na przyjęcie zwłok króla (2780 A.C.). Obszar, jaki obejmował wzniesiony dla Dżesera kompleks budowli grobowych zajmował przestrzeń równą całemu miastu.

Dawniej sądzono, że proces budowy piramidy schodkowej Dżesera przedstawiał się następująco. Imhotep miał wznieść wielką kamienną mastabę nad komorami grobowymi, których ściany pokryte były okładziną z doskonale pod względem technicznym wykonanych płytek fajansowych; w odchodzących od nich chodnikach podziemnych znaleziono tysiące wspaniałych naczyń alabastrowych. Wokół mastaby zbudował kolumnady, kaplice i świątynię grobową, otoczone wielkim ozdobnym murem; wszystko z ciosów kamienia. Wówczas jednak się okazało, że zabudowa okręgu sepulkralnego zakrywa całkowicie mastabę faraona, która miała być przecież głównym akcentem całego zespołu architektury. Imhotep miał więc jakoby podwyższać budowlę mastaby, budując na dolnej górną, a gdy okazało się to niewystarczające, następną - dochodząc w ten sposób do sześciostopniowej wielkiej piramidy.

Jest rzeczą możliwą , że pierwotnie zamierzona była budowa tylko jednej wielkiej mastaby, ale z chwilą gdy Imhotep otrzymał polecenie wzniesienia wokół niej murów z kaplicami i kolumnadami, powziął on od razu myśl zbudowania olbrzymiej piramidy. Dokonane prace oczyszczające wokół piramidy Dżesera odkryły - zachowane w dolnych warstwach - skośne okładziny piramidy ze starannie dopasowanych bloków wapienia. Dziś więc nie ulega kwestii, że schodkowa piramida Dżesera stanowiła tylko - wzniesione z niestarannie opracowanych bloków kamiennych - jądro właściwej budowli. Być może jednak, że Imhotep nie zdołał zrealizować w całości swego pomysłu i tzw. schodkowa piramida Dżesera nigdy nie otrzymała przewidzianej okładziny: po prostu nie została doprowadzona do końca.

Na pewno natomiast wykończył on wystrój kamienny otaczających ją murów, podwórców, świątyni grobowej i kaplic, z których jedna symbolizowała święto Sed, dwie inne stanowiły znacznie rozbudowane prymitywne sanktuaria Dolnego i Górnego Egiptu. Przed piramidą znajdował się oddzielony nieduży budynek, rodzaj zmonumentalizowanego serdabu, w którym znaleziono kamienny posąg siedzącego króla.

W przeciwieństwie do samej piramidy, którą budując Imhotep mógł się wzorować na starszych, wspomnianych wyżej grobowcach z nekropoli w Sakkara, jego kamienna architektura wokół piramidy nie miała poprzedników. Nadworny architekt Dżesera posiadał jedynie wzory budowli pałacowych i murów obronnych, wznoszonych z cegły suszonej; w tych to konstrukcjach z braku drewna stosowano wiązki trzciny jako elementy słupów dźwigających lekkie dachy z mat lub stanowiących obramienia odrzwi.

Imhotep prawdopodobnie był również twórcą piramidy króla Sechem - Cheta (następcy Dżesera). Od trzydziestu lat monumentalny zespół budowli Imhotepa jest przedmiotem konserwacji i częściowej rekonstrukcji przez Jean Philippe Lauera, architekta francuskiego, który prowadził prace z ramienia egipskiego Departamentu Starożytności. Nie projektował on jednak wszystkich budowli Dżesera, np. grób tego władcy w Bejt Challaf nie jest jego tworem. Zbudowany on został we wczesnym okresie panowania Dżesera. Grobowiec ten, leżący na południe od Abydos powstał z cegieł mułowych w tradycyjnym kształcie mastaby. Mierzy on około 50 metrów szerokości i ponad 10 m wysokości.

Imhotep był pierwszym, który przetworzył w kamieniu najcharakterystyczniejsze cechy ceglano- trzcinowej architektury. Wsparte na przyporach kolumny głównego korytarza - prowadzącego od wejścia do sanktuarium - mają żłobienia, które na pierwszy rzut oka przypominają kanelury kolumny jońskiej. Stanowią one jednak monumentalną transpozycję wiązek trzciny w wysokie elementy kamiennej architektury. Inne natomiast półkolumny, zdobiące ściany, zwieńczone są kapitelami w kształcie baldachów papirusu. Sam wątek muru, złożony z regularnych, podłużnych, niedużych bloków wapienia, przypomina technikę układania cegieł. Jak każde nowe i twórcze osiągnięcie artystyczne, architektura Imhotepa nie pozbawiona jest też i cech ujemnych. Niewątpliwie przeniesienie cech charakterystycznych dla budownictwa ceglano- trzcinowego na konstrukcję kamienną nie uwzględnia rzeczy najistotniejszej, jaką jest tworzywo. Te formy, które wynikały z charakteru budulca - cegły i trzciny - nie tłumaczyły się sensownie w kamieniu.

Wykorzystanie wartości konstrukcyjnych i dekoracyjnych nowego materiału wprowadzonego do budownictwa monumentalnego, tj. kamienia, było dziełem następnych generacji architektów, którzy pracowali dla władców IV dynastii. Wtedy to powstały trzy piramidy w Giza, stanowiące najbardziej klasyczne rozwiązanie tego typu budowli. Rodowód ich wiedzie od koncepcji Imhotepa, poprzez zapewne niedokończoną piramidę w Medum pierwszego faraona IV dynastii, Snofru, do wielkiej piramidy Cheopsa, którą później Grecy uważali za jeden z siedmiu cudów świata; jej nazwa w starożytności brzmiała ,,Horyzont Cheopsa''.

Egipcjanie nie posiadali ogólnej nazwy określającej piramidy, i tak np. piramida Chefrena zwała się ,,Wielki jest Chefren'', natomiast Mykerynosa - ,,Boski jest Mykerynos''. Być może, że u podstaw greckiej nazwy ,,piramida'' znajduje się wyraz egipski per-em-us, który stanowi termin na oznaczenie wysokości piramidy.

O rozmiarach piramidy Cheopsa może świadczyć kilka liczb. Wysokość wynosiła 146,59 m, długość każdego boku około 230,35 m; masa kamienia zużytego do jej budówy odpowiada 2 590 000 m3 , które spiętrzone są na powierzchni około 54 000 m2. Kąt nachylenia ścian wynosi 51°52'.

Jego następcy, Chefren i Mykerynos, zbudowali w sąsiedztwie również dwie potężne piramidy, choć już nie tak wielkie jak Cheopsa. (Nawiasem mówiąc, jeśli chodzi o tę ostatnią, jej zewnętrzna okładzina była prawdopodobnie powleczona zaprawą, stąd jej nazwa arabska: ,,piramida malowana''). Bonaparte, którego zawsze fascynowały potężne dzieła przeszłości, będąc w Egipcie obliczył, że z kamienia użytego do budowy trzech piramid w Giza mógłby otoczyć całą Francję murem wysokości 3 m i szerokości 30 cm. Jeżeli chodzi o zespół piramid w Giza to jest jeszcze jedna ciekawostka, wszystkie trzy piramidy (Chufu, Chafre, Menkaure) zbudowane zostały w układzie takim samym, w jakim leżą trzy gwiazdy pasa Oriona, natomiast szyby wychodzące z komnaty króla skierowane są bezpośrednio na pas Oriona i gwiazdozbiór smoka. Pomimo, że szyby zaczynające się w komnacie królowej nie wychodzą na zewnątrz, ich przedłużenie wskazuje na Syriusza i Małą Niedźwiedzicę.

Wokół wielkiej piramidy Cheopsa powstała cała literatura, którą często trudno nazwać naukową. Autorzy wielu książek i ,,rozpraw'' w liczbach wyznaczających proporcje tej budowli starają się dopatrzyć treści mistycznych. Według tych poglądów Wielka Piramida była dziełem cywilizacji przybyłej z Atlantydy i dopiero później zamieniono ją na grób Cheopsa.

Niewątpliwie u podstawy proporcji tej piramidy leżą doskonałe obliczenia matematyczne: to samo dotyczy jej wewnętrznych korytarzy i tzw. głównej komory królewskiej z pustym sarkofagiem. Z komory tej, jak wiadomo, prowadzi ukośny szyb - kanał wentylacyjny - na zewnątrz, a nad nią znajduje się kilka pustych pomieszczeń, skonstruowanych w celu zmniejszenia ogromu ciśnienia wielkiej masy kamieni. Piramida leży na 30 równoleżniku. Jej podstawa wytyczona była według czterech stron świata; jednakże to usytuowanie z uwagi na zjawisko tzw. precesji, wynikającej z ruchu wirowego osi ziemskiej, dziś nie jest już tak dokładne.
Budowa Wielkiej Piramidy miała trwać - według przekazu Herodota (Dzieje, II, 124) - 30 lat, z tego 10 lat zajęła budowa drogi (rampy) do transportu budulca, a 20 lat wznoszono samą piramidę. Zatrudnionych przy tej pracy miało być 100 tysięcy ludzi przez trzy miesiące w roku. Otóż, szczegółowe wyliczenia oparte na ilości budulca, opracowaniu bloków okładziny, rozmieszczeniu ekip roboczych, itp. wykazują nie tylko słuszność przekazów Herodota; gdybyśmy dziś ustalali założenia programowe takiej budowli na podstawie osiągnięć cybernetyki, doszlibyśmy do takiego właśnie optymalnego dla realizacji przedsięwzięcia rozwiązania.

Jednakże budowa wymagająca tak dużej koncentracji sił roboczych i rozciągnięcia jej w czasie na 20-30 lat nie mogła się obyć bez pewnych zmian i odchyleń od pierwotnego projektu, które musiały wyniknąć w czasie trwania prac. Należy bowiem pamiętać o tym, że piramida Cheopsa jest pierwszą w całości skończoną piramidą, dającą w nachyleniu kąta ścian najbardziej prawidłowe rozwiązanie konstrukcji.

Jeśli spojrzymy na przekrój przez piramidę Cheopsa, zobaczymy od razu, że tzw. komora królewska nie leży na osi piramidy, ale jest nieco przesunięta w lewo. Jak mogło dojść do tego rodzaju dewiacji w wewnętrznej strukturze piramidy, odchylenia, które autorzy wykorzystywali dla snucia swoich fantastycznych poglądów (opartych na rzekomej tajemnicy liczb zawartych w wymiarach tej budowli). Oto, jak sprawę tę wyjaśnia współczesny architekt.

Jak wiadomo, komora grobowa jest wyłożona we wnętrzu blokami czerwonego granitu, a wielki korytarz (tzw. Wielka Galeria) - wapieniem z Massara i Tura, o drobnoziarnistej strukturze, nazywanym ,,egipskim alabastrem''. Rytmiczność dostaw granitu z łomów przy I katarakcie musiała stanowić - nawet dla najbardziej wyspecjalizowanego i doświadczonego ,,przedsiębiorstwa'' - przedsięwzięcie najtrudniejsze; jak powiedzielibyśmy dzisiaj: było to ,,wąskie gardło'' całej budowy. Również opracowanie potężnych bloków granitu wymagało znacznie więcej zachodu niż polerowanie wapienia Tura. Przypuszcza się, że na tym etapie prac, kiedy budowniczowie Wielkiej Piramidy doszli do samego układania niezwykle starannie polerowanych i dopasowanych bloków w pochylni wielkiego korytarza, zawiódł termin dostawy granitu. Jak to często bywa na wielkich budowach - gdzie każdy etap robót musi być ściśle skoordynowany z pracą szeregu zespołów robotników pracujących przy danym obiekcie - aby nie wywoływać przestoju, posunięto konstrukcję wielkiego korytarza bardziej w górę, niż to było zamierzone.

W wyniku tego powstało odchylenie od osi głównej komory grobowej, a o jej pierwotnie zamierzonym usytuowaniu świadczy najlepiej północny kanał wentylacyjny, który w obecnej chwili dochodzi mniej więcej do końca wielkiego korytarza, ale był niewątpliwie układny tak, aby znaleźć swój wylot wewnętrzny w komorze zaplanowanej na osi piramidy. Zresztą o tym, że główna komora królewska musiała być w ,,pierwszej wersji projektu'' na osi, świadczyć może dolna, tzw. komora grobowa królowej usytuowana na osi piramidy.

Kiedy nadszedł granit, zbudowano główną komorę królewską oraz południowy szyb wentylacyjny - już specjalnie dostosowany do niej. Być może, licząc się z koniecznością rozłożenia sił ciążenia kamiennej masy nad komorą w nowym usytuowaniu, zbudowano nad nią pięć odciążających pomieszczeń, które miały zabezpieczać płaski granitowy plafon od pęknięcia.

Po ukończeniu budowy okazało się, że wszystkie te zabezpieczenia były niewystarczające. Olbrzymi napór ciężaru masy kamienia nad nieprawidłowo usytuowaną komorą spowodował pęknięcie plafonu. Każdy ze zwiedzających tzw. główną komorę królewską może się o tym przekonać. Miliony ludzi przewinęły się przez to pomieszczenie, dziesiątki tysięcy pewnie zauważyły to pęknięcie, ale nikt dotychczas nie potrafił wysnuć z tego odpowiedniego wniosku.

Granit pęka z olbrzymim hukiem. Trzask pękającego stropu musiał być słyszany poprzez kanały wentylacyjne i podówczas jeszcze dostępne wejście do piramidy - na zewnątrz. Trudno sobie wyobrazić, aby w takich warunkach zdecydowano się użyć komory do złożenia na wieczny spoczynek zwłok faraona. Nie trzeba na to mentalności Egipcjan III tysiąclecia p.n.e., aby w pęknięciu stropu królewskiej komory grobowej dopatrywać się fatalnego znaku. Być może dlatego nigdy nie znaleziono pokrywy sarkofagu królewskiego, gdyż nigdy nie została ona tam wprowadzona.

Nie sama jednak piramida stanowi grobowiec faraona. Jest ona tylko głównym akcentem w układzie szeregu budowli, które łącznie tworzą jeden zespół architektoniczny związany z grobowcem królewskim. Następstwo i usytuowanie poszczególnych elementów architektonicznych pozostaje w ścisłym związku z rytuałem pogrzebowym, przystosowanym dla faraona. Kondukt z trumną królewską z pałacu płynął barką po Nilu na zachodni brzeg rzeki. W pobliżu nekropoli wąskim kanałem dobijano do portu, gdzie odbywała się pierwsza część ceremonii w tzw. dolnej świątyni grobowej. Z niej wiódł w górę kryptoportyk lub odkryta rampa ku górnej świątyni, składającej się z głównego korytarza, centralnego dziedzińca i - od czasów IV dynastii - pięciu nisz. Ustawiano tam posągi zmarłego, odpowiadające pięciu imionom królewskim; poprzednik Mykerynosa przyjął bowiem piąte imię: ,,Syn Ra''. W głębi znajdowała się kaplica ze ślepymi wrotami i stołem ofiarnym. Przy górnej świątyni od strony zachodniej wznosiła się właściwa piramida, do której wejście w okresie Starego Państwa prowadziło od strony północnej: po włożeniu zwłok do podziemnej komory grobowej było ono dokładnie maskowane. Wokół piramidy, ukryte w wydrążeniach skały, znajdowały się wielkie drewniane barki, służące po śmierci królowi - żywemu Horusowi - w jego podróżach po zaświatach. Odkryta w roku 1954 przy piramidzie Cheopsa barka ma 40 m długości.

Ten klasyczny układ zespołu sepulkralnego piramidy uzupełniały mniejsze budowle, leżące już poza jego obrębem. A więc kilka mniejszych piramid, które w przypadku Cheopsa i Mykerynosa mogły być grobami ich żon. A później tradycyjnie, aż do końca Starego Państwa, przy południowo-wschodnim rogu królewskiej piramidy wznoszono mniejsze budowle tego typu, zwane piramidami satelitarnymi. Czyżby to były właśnie ,,makiety'' piramidy?). W pobliżu każdej piramidy znajdowało się wielkie cmentarzysko złożone z mastab, stanowiących grobowce wielmożów.

Widzimy więc, że zespół architektoniczny związany z piramidą był nie tylko przystosowany do utrwalonego już dawniej królewskiego ceremoniału pogrzebowego, ale stanowił wraz z otoczeniem odbicie istniejących stosunków społecznych. W tym mieście zmarłych, tak jak i w mieście żywych, najważniejsze miejsce zajmował król, a piramida może być słusznie uważana za pomnik gloryfikacji władcy i ubóstwienia faraona.

W cieniu jego spoczywali, niejednokrotnie piastujący tytuły ,,towarzyszy królewskich'' możnowładcy i wysocy urzędnicy dworscy, z którymi król stykał się w życiu doczesnym i których otoczenie w życiu pośmiertnym mogło mu sprawiać przyjemność. Dla rzeszy wyższej biurokracji państwowej, wykonawców władzy królewskiej, najwyższym dobrem i zaszczytem musiała być możność zbudowania sobie grobowca w sąsiedztwie piramidy królewskiej. W ten sposób przebywali oni po śmierci nadal w pobliżu boga, jakim już na ziemi był król, a w każdym razie stawał się nim po zgonie.

Brak nam tutaj jednak trzeciej klasy - ludu pracującego. Nie zapomniano o nim, ale nie był on tu potrzebny. Przecież wart był tylko tyle, ile wartości przedstawiała jego praca fizyczna na ziemi, a nie istniała ona już w planie wieczystego trwania, w pozagrobowym życiu. Za niego, za lud pracować będą dla wielmożów - gdyż król sam nigdy z pracą fizyczną się nie stykał - gromady rolników, pasterzy i rzemieślników, które widnieją na reliefach pokrywających wewnętrzne ściany mastab. Lud nie znajduje więc odbicia swego istnienia w monumentalnych nekropoliach królewskich - tam nie ma dla niego miejsca.

Piramidy budowano bardzo długo. Przypuszczalnie budowę rozpoczął król zaraz po wstąpieniu na tron. Wznoszono coraz wyższe warstwy rdzenia, układając je schodkowo lub pozostawiając w części zewnętrznej ukośne rampy, które prowadziły na jej szczyt. Od góry też rozpoczynano układanie okładziny z wypolerowanych i starannie dopasowanych bloków wapienia.

Większość prac, jak wspomnieliśmy już, i transport budulca odbywały się w czasie wylewów Nilu. Prace te wymagały olbrzymiego wysiłku ze strony robotników, gdyż trwały w najgorętszej porze roku. Niewątpliwie uginając się pod ciężarem kamieni, utrudzeni w pocie czoła, poganiani byli biczami przez nadzorców pilnujących terminowego wykonania robót. Ale nie była to praca niewolnicza, z jakiej słynęły w ostatniej wojnie obozy koncentracyjne. Ludzie ci mieszkali wprawdzie w sezonie robót w specjalnie dla nich zbudowanych wioskach - ruiny jednej z nich zachowały się przy piramidzie Chefrena (według niektórych opinii nie były to baraki mieszkalne, lecz magazyny materiałów budowlanych) - ale po sezonie wracali do swych domów, do swych rodzin, do pracy codziennej. W okresie trwania budowy żywiono ich i prawdopodobnie otrzymywali część produktów dla rodzin. Bicz zaś w ręku nadzorcy - raisa (nie mający nic wspólnego z biczem królewskim nechacha) był tradycyjnie w użyciu jeszcze przed II wojną światową na każdych większych robotach budowlano-melioracyjnych w Egipcie.

Kiedy stromy trakt - założony przez budowniczych piramidy Cheopsa do transportu kamienia na plac budowy przekształcano w rampę prowadzącą z dolnej świątyni Chefrena do górnej, na pierwszym jej odcinku napotkano wapienną skałę przypominającą w ogólnej sylwecie leżącego lwa: pozostałość po kamieniołomie, skąd czerpano materiał do budowy Wielkiej Piramidy. Taką zdaniem egiptologów jest geneza wielkiego sfinksa. Skałę wymodelowano więc w kształt zwierzęcia długości 57 m i szerokości 20 m, a lwi łeb ukształtowano na obraz głowy króla, przykrytej tradycyjną chustą - klaftem. Nadano rysom twarzy cechy portretowe Chefrena, przy czym warto dodać, że długość samego nosa wynosi 1,70 m.

Już w czasach starożytnych piaski pustyni zasypywały sfinksa i tylko głowa jego wystawała na powierzchnię. Musiała przedstawiać podobny widok, jaki ukazał się oczom żołnierzy armii Bonapartego, utrwalony na rysunku Denona. Totmes IV był jednym z faraonów, który kazał oczyścić z piasku sfinksa, tworząc pomiędzy jego łapami rodzaj kaplicy wyposażonej w stelle poświęcone pamięci zmarłych poprzedników. On też polecił zbudować przy sfinksie ochronny mur z suszonej cegły. Ale wszystkie te zabiegi na nic się nie zdały. Burze piaskowe nadal zasypywały sfinksa i w czasach nowożytnych kilkakrotnie ponawiano jego oczyszczanie.

W monumentalnej architekturze Starego Państwa mamy do czynienia z dwoma rodzajami świątyń. Jedne z nich budowane przy piramidach, świątynie grobowe, służyły kultowi zmarłego faraona. Najciekawsza jest tzw. dolna świątynia Chefrena wzniesiona z olbrzymich bloków czerwonego granitu, o posadzce wyłożonej płytami z alabastru. Nie miała ona żadnych ozdób i płaskorzeźb, jedynie 23 kolosalnej wielkości posągi króla stały wzdłuż ścian. W świątyni Chefrena mamy po raz pierwszy do czynienia z budowlą, której architekt w pełni zdawał sobie sprawę z walorów budulca, jakie przedstawiały wypolerowane, monolitowe filary i architrawy z granitu. Słusznie określa się artystyczny wyraz tej architektury jako surowy ,,styl kamienia''.

Obok świątyń grobowych w Starym Państwie wznoszono przybytki sakralne poświęcone kultom różnych bogów. Do najbardziej reprezentacyjnych należą tzw. świątynie solarne, związane z bogiem Ra z Heliopolis.

Najlepiej zachowały się ruiny solarnej świątyni Niuseny, faraona V dynastii (w Abusir), której dominującym akcentem jest potężny, przysadzisty obelisk zbudowany ze starannie dopasowanych bloków kamienia. Obelisk ten stanowi symbol starożytnego mienia benben z Heliopolis. W dalszej ewolucji nabrał on form bardziej wysmukłych; jak wiadomo, monolitowe obeliski z granitu wznoszono w okresach późniejszych przed pylonami świątyń. Ten symbol słońca, po egipsku techen, przypomniał widać Grekom swym kształtem rożen i nazwali go obeliskiem.

Jeśli spojrzymy na plany świątyń Starego Państwa, przekonamy się, że nie zawsze były one budowane według jednej zasady. Różnica w ich podstawowym planie wiąże się z zależnością od specyfiki kultu poszczególnych bóstw. Koncepcja klasycznego planu świątyni zrodzi się dopiero później, kiedy w okresie Nowego Państwa zaistnieją warunki społeczne i kulturalne sprzyjające wytworzeniu się takiej idei.

Wspominaliśmy już o mastabach jako najstarszych grobowcach królów pierwszych dynastii; w przeciwieństwie do świątyń w tym przypadku właśnie w okresie Starego Państwa ,,zrealizowano klasyczny'' typ tej budowli. Geneza mastaby jest bardzo prosta. Jest to zmonumentalizowany kopiec, jaki powstaje z ziemi lub pisku, wydobytego podczas kopania grobu. Jak wiemy, usypana nad grobem ziemia układać się będzie zawsze, ze względów statycznych, w prostokątny kopczyk o ukośnych ściankach.

Mastaba jako grobowiec wielmożów składała się z trzech zasadniczych części: podziemnej komory grobowej, biegnącego od niej pionowego szybu wychodzącego w części nadziemnej oraz budowli na planie prostokąta (z cegły suszonej lub z kamienia) o przekroju trapezoidalnym, przypominającej Arabom ławę - stąd jej nazwa arabska: mastaba.

Nadziemna budowla musiała posiadać następujące elementy: ślepe wrota wymodelowane w kamieniu, przez które dusza zmarłego mogła przechodzić swobodnie z grobowca na zewnątrz. Nad ślepymi wrotami mieściła się kamienna płyta, tzw. stella, opatrzona inskrypcjami, powtarzającymi formuły ofiarne, oraz reliefem przedstawiającym zmarłego, niekiedy z małżonką oraz dzieci składające mu ofiarę. Przed ślepymi wrotami mieścił się kamienny stół ofiarny. Po pogrzebie szyb wiodący do komory grobowej był zasypywany lub blokowany kamieniami. To są najważniejsze, niejako obowiązujące, składniki grobowca typu mastaby.

Zależnie od zamożności zmarłego mastaba mogła posiadać dodatkowe elementy, a więc przede wszystkim wspomniany już serdab, w którym umieszczane były stele, czasem zaś i głowa portretowa zmarłego; następnie: kaplice grobowe wewnątrz masywu części nadziemnej lub - jak to stwierdziliśmy podczas naszych wykopalisk w Edfu w latach przedwojennych - górne komory, w których grzebano zmarłych członków rodziny. Bywało niekiedy, że w fasadzie mastaby obok głównej niszy ze ślepymi wrotami urządzano pomniejszenie wnęki, które prawdopodobnie symbolizowały ślepe wrota, służące duszom pochowanej w mastabie rodziny zmarłego.

Architektura monumentalna Starego Państwa wytworzyła kilka podstawowych dla sztuki egipskiej kolumn i dekoracji architektonicznych. W kręgu sepulkralnym Imhotepa przy piramidzie Dżesera występują półkolumny typu papirusowego i zwieńczone głowicą lotosu. Inny rodzaj słupa z kapitelem w kształcie lotosu pojawia się już w V dynastii, w mastabie Ptahszepsesa w Abusir; podobnie jak kolumny granitowe zdobione kapitelem palmowym miały zastosowanie w świątyni grobowej faraona Sahure z V dynastii, w tej samej miejscowości, i przy piramidzie Unisa w Sakkara. Z dekoracji architektonicznych zostały wówczas wytworzone najbardziej charakterystyczne elementy, do jakich należą: gzyms imitujący przewiązany zwój maty, fryz z wiązek ukwieconych trzcin (tzw. hekeron) oraz rzygacze w kształcie lwich głów, odprowadzające wodę z parapetów, dachów i teras. W architekturze stosowane są sklepienia kolebkowe z suszonej cegły, najczęściej pochyłe lub wsparte na występach muru, oraz łuki tzw. nadwieszone. Niekiedy natomiast układano płyty kamienne jedna na drugiej w ten sposób, że po ścięciu wystających krańców tworzyły one rodzaj łuku. Profesor Junker, podczas swoich wykopalisk w Giza, doszedł do wniosku, na podstawie odkrytych fragmentów konstrukcji, że już w okresie budowy piramid Egipcjanie umieli budować kopuły wsparte na pendentywach (tzw. żagielkach).

I okres przejściowy i Średnie Państwo (2263-2160-1785 A.C.)

Rewolucja i walki między monarchami spowodowały zubożenie ludności. Gubernatorów małych powiatów nie stać było na tak wspaniałe grobowce jak wcześniej. Zamiast używać w ich pochówku wspaniałych zdobionych grobów lub jeszcze lepiej monumentalnych budowli chowani byli w zwykłych drewnianych trumnach.

Podczas wykopów w Edfu (1936-1939) odkopano cmentarzysko składające się z trzech typów grobów.
1 - małe katakumby, gdzie po obu stronach korytarza wykutego w próchnicy skalnej grzebano w wydrążonych zagłębieniach zwłoki najbiedniejszej warstwy ludności. Ciała leżały na trocinowych matach. Przy ciałach znajdowano od jednej do kilku figurek tzw. konkubin.
2 - stanowiły wkopane w ziemię piętrowe grobowce wykonane z cegły suszonej. Na każdym poziomie były umieszczone po dwie lub trzy komory w których składano zwłoki leżące na matach, a niekiedy i w drewnianych trumnach. Grobom tym nadano nazwę kolumbariów ponieważ przypominały nisze rzymskich kolumbariów. Prawdopodobnie były to groby rodzinne średnio zamożnej warstwy społeczeństwa.
3 - groby sklepione zbudowane były z cegły i na powierzchni ziemi. W sklepieniach znajdowały się trzy drewniane sarkofagi. Grobowce te należały niewątpliwie do warstwy najznamienitszych obywateli, których stać było na piękną dekorację solidnych trumien. Niektóre z tych grobowców zdają się pochodzić już z okresu Średniego Państwa (w jednym z nich znaleziono skarabeusza z imieniem Amenemhta II).
Królowie w tym trudnym okresie chowani byli co prawda w piramidach jednak nie były one tak potężne jak wcześniej.

Pierwszym królem VI dynastii był prawdopodobnie Teti. Na miejsce dla swojej piramidy wybrał wyniosłość opodal wschodniego skraju płaskowyżu. Dolna świątynia nie była odkopywana. Rampa, która musiała być albo bardzo długa albo bardzo stroma zniknęła całkowicie, z wyjątkiem krótkiego odcinka na zachodnim końcu, w pobliżu piramidy. Niewiele pozostało ze świątyni grobowej. Korytarz wejściowy, po którego bokach znajdują się magazyny, prowadzi na centralny dziedziniec kolumnowy. Kolumny były prawdopodobnie drewniane.

Sanktuarium leżało naprzeciw boku piramidy, znajdowały się w nim ślepe wrota z piaskowca. Wśród ruin widać wiele bloków wapiennych ze stropu. Wszystkie ozdobione są na dolnych powierzchniach tradycyjnymi żółtymi pięcioramiennymi gwiazdami na niebieskim tle. Ważnym i ciekawym znaleziskiem była gipsowa maska pośmiertna. świątynia ta uległa zniszczeniu prawdopodobnie podczas Drugiego Okresu Przejściowego. Obecnie piramida ma około 20 metrów wysokości i podstawę kwadratową o boku 85 metrów.

Piramida Królowej lput I, która była żoną Teti leży 100 m dalej na północ. Nie było tu ani świątyni, ani rampy. Niewielka świątynia grobowa jest zrujnowana. Na wschodniej ścianie sanktuarium znajdowały się wielkie ślepe wrota z wapienia. Przed nimi stał wielki stół ofiarny z czerwonego granitu. Piramida była niewielka, tylko 4,5 metra wysokości, a długość boku 15,5 metra. W komorze grobowej stał wapienny sarkofag, a wewnątrz niego trumna ze szkieletem królowej.

Z pozostałych piramid tego okresu warto wspomnieć o: piramidzie Pepi I (od której nazwy pochodni miasto Memfis), piramidzie Merenre, Pepi II, królowej Neit, Iby i Chui. Aby opisać dokładne wszystkie te budowle trzeba by było napisać książkę.

W okresie przejściowym mamy do czynienia z upadkiem jakości wykonania. Ulega to jednak radykalnej zmianie od kiedy książętom Tebańskim udaje się zjednoczyć kraj. Władcy z czasów Średniego Państwa próbowali we wszystkim naśladować swych potężnych poprzedników z IV i V dynastii. Nie mieli jednak tyle zasobów finansowych by budować olbrzymie piramidy. Bardzo oryginalną świątynię grobową zbudował król Xl dynastii Mentuhotep Nebheperte. Była ona jakby syntezę zespołu grobowego piramid Starego Państwa. Od Nilu wiodła droga do pustynnej kotliny i do kamiennej rampy. Prowadziła ona na trasę wspartą na portykach, na której znajdowała się druga trasa. Tą drugą wyższą konstrukcję wieńczyła masywna kamienna niewielkich rozmiarów piramida. Za tą budowlą znajdował się podwórzec otoczony portykami a za nim duża sala kolumnowa, następnie cella z ołtarzem i wreszcie właściwe sanktuarium zawierające rzeźbę boga lub króla. ściany pokryte były hieroglifami oraz reliefami.

Kompleks piramidy pierwszego władcy XII dynastii Amenemheta I zbudowany w Liszt, wyróżnia się kilkoma interesującymi cechami. Mamy tu kompleks, zbudowany na zboczu, składający się z budowli leżących na dwu różnych poziomach. Znajdują się tam również grobowce członków rodziny królewskiej i wyróżnionych dworzan. Dolnej świątyni nie odnaleziono jednak jakaś istnieć musiała albowiem znaleziono odcinki prowadzącej do niej rampy. Ruiny świątyni grobowej widać naprzeciw wschodniego boku piramidy. Znajdowała się ona na niższym poziomie niż podstawa samej piramidy. świątynia ozdobiona była płaskorzeźbami wyraźnie wzorowanymi na reliefach starego państwa. Pułap ozdobiono gwiazdami. Znalezione pod posadzką depozyty fundacyjne składały się z sześciu cegieł, z których każda zawierała tabliczkę z imieniem króla i nazwą piramidy. Na północ od świątyni leżą dwa grobowce prywatne należące do pierwotnego projektu. Zachodnia z tych mastab ma pomocnicze komory grobowe rozmieszczone w zupełnie niezwykły sposób: na trzech poziomach głębokiego na 16 m szybu rozmieszczone są w pewnych odstępach trzy zespoły komór grobowych. Każdy zespół składa się z sześciu komór usytuowanych gwieździście. Do głównego grobu prowadził korytarz, obecni znajdujący się pod wodą.

Na południe od świątyni leży grobowiec wezyra Antefokera i najciekawsza mastaba czy też piramida pomocnicza. Na zachód, wewnątrz muru kultowego znajduje się grupa grobów należących do członków rodziny królewskiej i ich dworzan.

Królowie XVIII dynastii jeszcze bardziej zbliżyli się do swoich poprzedników. Piramidy swoje wznosili na północ od stolicy tworząc niejako przedłużenie pasma nekropolii królewskich Starego Państwa. Nie mogli jednak sobie już pozwolić na budowę z kamienia więc zastąpili go cegłą suszoną, podobnie jak przynależne do nich świątynie grobowe, odznaczające się wielką liczbą małych pomieszczeń tworzących wielki labirynt. Słynny labirynt z Hawara opisany przez Herodota, mógł być w pewnej części świątynią grobową Amenemhata III z XII dynastii.

świątynie poświęcone bogom i budowle z bloków kamiennych były w tym czasie dużo mniejsze od grobowców, np. świątynia w Medinet Maadi poświęcona bogini plonów imieniem Renenutet i bogowi Sobk. Jest to nieduża budowla założona na planie prostokąta, w której cofnięty portyk fasady głównej podtrzymują kolumny imitujące zwoje papirusów.

Jednym z najładniejszych sanktuariów Średniego Państwa jest kiosk Sezorisa I.

Prócz królów również pomniejsi księża starali się naśladować poprzedników.

Dwaj książęta imieniem Wahka oraz trzeci Ibu wznieśli na wschodnim brzegu Nilu nieduże grobowce stylem przypominające w ogólnej koncepcji założenia zespołów piramid w Giza.

Oryginalnym pomysłem budowli sepulkralnej były kute w skale groby wielmożów, w środkowym Egipcie w: Beni Hasson, EI-Bersza, Asiut, Meri oraz na południu w Asuanie.

W połowie geblu wykute były w skale grobowce do których prowadziły wąskie i bardzo strome rampy. Przedsionek stanowił portyk wsparty na kolumnach, które tworzono z pozostawionej na miejscu skały. Ich lico wygładzone było w postaci wąskich, pionowych i stykających się ze sobą listew. W innych grobach słupy te opracowany były na wzór kolumn lotosowych (opracowanych jeszcze przez Imhotepa). W ścianie wymodelowane były ślepe wrota, a w ich pobliżu zamaskowany szyb prowadzący do właściwej komory grobowej.

W tym czasie pojawiło się kilka rzeczy, które później stały się pewnym standardem.

Nowy typ kapitelu (hatorycki) - zawiera z obu stron głowę bogini Hathor.
Filar ozyriacki - figura Ozyrysa oparta o czworo graniasty słup.
Granitowe posągi sfinksów wraz z parą obelisków - pojawiają się w dekoracjach większych zespołów świątynnych.

Nowe Państwo (1580-1085 A.C.)

To nie tylko okres największej potęgi politycznej, militarnej, gospodarczej i kulturalnej starożytnego Egiptu, ale również najwspanialszego rozkwitu sztuki. Dziś jeszcze możemy powiedzieć, że nie ma w Egipcie prawie żadnej miejscowości, w której wśród zachowanych ruin nie dominowałyby zabytki Nowego Państwa. Cała Dolina Nilu aż do drugiej katarakty, a nawet dalej została ozdobiona świątyniami, kaplicami, kutymi w skałach stelami.

Monumentalna świątynia poświęcona bóstwu także jest w pełni tworem Nowego Państwa. Dopiero w tym okresie nasilająca się potęga klem bazująca na wzroście bogactw świątynnych oraz innych czynników, wytworzyła sprzyjające warunki do wykształcenia się kanonu architektury sakralnej, do utworzenia ,,klasycznego'' typu świątyni egipskiej.

Przykładem takiej właśnie świątyni jest świątynia Chonsu w Karnaku.
Ten właśnie ,,klasyczny'' typ świątyni, przedstawia się w sposób następujący:
1 - Nad brzegiem Nilu wznosiło się małe molo, do którego przybijać mogły barki wiozące w procesji świątecznej posąg bóstwa i orszak kapłański.
2 - Od portu prowadziła do świątyni aleja sfinksów, która kończyła się przy pylonach (egipskie bhnt) przed którymi stały zazwyczaj wysokie maszty na flagi i kolosalne posągi króla.
3 - Za pylonami mieścił się obszerny dziedziniec otoczony zazwyczaj z trzech stron portykami.
4 - Za nimi znajdowała się wielka sala hypostylowa, w której dwa środkowe szeregi wyższych kolumn tworzyły niekiedy rodzaj nawy głównej, jak np. w Karnaku.
5 - W tyle sali kolumnowej wejście prowadziło niekiedy przez mniejszy hypostyl - do sali na pomieszczenie barki; z obu jej stron znajdować się mogły dwa przejścia.
6 - Końcowy wreszcie akcent, za salą na barkę, stanowiło sanktuarium (czasami poprzedzone niedużym westybulem) na pomieszczenie posągu bóstwa, a właściwie trzy kaplice: po jednej z obu stron kaplicy głównej - zgodnie z egipskim kultem triady.

Izometryczny przekrój przez świątynię Chonsu w Karnaku. XVIII dynastia
 
Plan świątyni Chonsu w Karnaku
 
Za tym zasadniczym kompleksem, rozplanowanym na jednej osi, znajdowały się rozliczne pomieszczenia służące za skarbce, archiwa, magazyny itp. - to już zależało od wielkości i roli świątyni, jaką sanktuarium to odgrywało w kulcie państwowym. Także z zespołem świątyń związane było przede wszystkim święte jezioro, a najczęściej i park.

Układ pomieszczeń świątynnych nie stanowił rygorystycznego schematu, który by nie pozwalał na pewne uzupełnienia i modyfikacje. Wiele świątyń Nowego Państwa na np. dwa, a nawet trzy hypostyle, gdzie posąg bóstwa objawia się wiernym; salę ofiarną i niekiedy obie sale kolumnowe poprzedza hypostylowy przedsionek.
Ściśle z układem pomieszczeń związany jest także problem światła słonecznego wpadającego do świątyni. A więc:
a - dziedziniec zalany jest promieniami słońca;
b - w hypostylu panuje półmrok, gdyż światło sączy się do wnętrza tylko (prócz otworu drzwiowego) przez kraty w oknie, umieszczone u góry w środkowej nawie o podwyższonej kolumnadzie, i czasem przez wąskie otwory w stropie;
c - sala na barkę tonie w głębokim półmroku;
d - jednakże najgłębszym mrokiem spowite jest sanktuarium z posągiem boga, na który mógł czasem (jak np. w świątyni Ptaha w Karnaku) padać promień światła przez otwór w dachu mieszczący się tuż nad statuą.

Plan świątyni grobowej Amenhotepa syna Hapu w Medinet Habu. XVIII dynastia
 
a - dziedziniec, b - miejsce późniejszej sali hypostylowej, c - miejsce późniejszej sali na barkę, d - sanktuarium

Do najciekawszych budowli Nowego Państwa należą niewątpliwie wielkie, kute w skale grobowce faraonów. Niektóre z nich, jak grobowce Totmesa III i Amenhotepa IIl, przedstawiają prawdziwy labirynt krętych korytarzy i odbiegających od nich komór i kaplic. Inne (np. króla Seti I) stanowią podziemne pałace o chodnikach założonych na różnym poziomie, połączonych schodami i opatrzonych zamaskowanymi zapadniami, które utrudniały niewtajemniczonym penetrację w głąb przybytku. Ściany tych grobów pokryte są malowidłami i polichromowanymi płaskorzeźbami o demonicznej czasem tematyce niebezpieczeństw czyhających na duszę po śmierci, zanim dostąpi ona oczyszczenia przed Sądem Ozyrysa. Modlitewne inskrypcje wypełniają przestrzeń pomiędzy przedstawieniami. Strop dekorowany gwiazdami, w głównych zaś komorach wyobrażany jest na nim niekiedy układ konstelacji gwiezdnych w okresie narodzin faraona lub dwunastogodzinna nocna wędrówka duszy po oceanie niebios.

Totmes I był pierwszym faraonem, który dla zabezpieczenia tajemnicy grobu oderwał swoją świątynię grobową od ukrytego w skale miejsca pochówku. Jego następcy będą kontynuowali ten zwyczaj. Zabieg ów nie uchronił, jak wiemy, grobów królewskich przed rabunkami. Dla kultu zmarłego faraona wznoszono szeregi świątyń na zachodnim brzegu Nilu, na skraju pustyni tebańskiej. Właściwy grobowiec, przechowujący mumię królewską i skarby jego grobowej zastawy, ukryty był w podziemnych, kutych w skale przybytkach w Dolinie Królów, której odpowiadała nekropolia ich małżonek w innej kotlinie: Dolinie Królowych.

Plan grobu Ramzesa IV w Dolinie Królów. XX dynastia
 
a - korytarz, b - sala z sarkofagiem, c - pomieszczenie na wyposażenie grobu, d - ,,pomieszczenie na urny kanopskie''

Z innych świątyń grobowych lepiej zachowanych do naszych czasów należy wymienić niewielką świątynię Seti I w Guma oraz potężny zespół ruin świątyni grobowej i pałacu Ramzesa lI, słynne Ramesseum. Wygląda na to, że w przepięknej świątyni królowej Hatszepsut w Deir el-Bahari mamy do czynienia z czymś w rodzaju szczególnego przejawu kanonu, stanowiącego ewolucję zespołu grobowego piramidy Starego Państwa, a przystosowanego tutaj do rytuału tzw. Świętej Doliny obchodzonego rokrocznie w Tebach. Współgrały tu z układem świątyni odpowiednio rozmieszczone kioski wzdłuż drogi prowadzącej od Nilu.
 
Świątynia królowej Hatszepsut w Deir el - Bahari. XVIII dynastia

Kotlina Deir el-Bahari musiała w tym okresie, jak wynika z ostatnio przeprowadzonych badań stanowić najpiękniejszy i najbardziej zharmonizowany zespół architektury monumentalnej, przylegającej łukiem do otaczających ją stromych ścian tebańskiego geblu. Pośrodku u góry dominuje świątynia grobowa Totmesa III. Na prawo, tj. od północy, przylegał do niej wielki zespół tarasów architektury Senmuta, wzniesiony dla Hatszepsut. Na lewo, czyli na południe od niej, dopełnia zawartość kompozycji starsza tarasowata świątynia Mentuhotepa Nebhepetre ze Średniego Państwa, zwieńczona piramidą.

Świątynia Mentuhotepa Nebhepetre w Deir el-Bahari. XI dynastia

Świątynie grobowe władców Nowego Państwa nie były jednak głównym miejscem kultu i ceremonii religijnych. Temu celowi służyły świątynie poświęcone bogom. Do najwybitniejszych i najbardziej znanych z okresu Nowego Państwa należy przede wszystkim świątynia w Luksorze o załamanej osi budowli, wynikającej z dwóch etapów jej powstawania i chęci wyprostowania kierunku do alei sfinksów, łączącej ten przybytek Amona ze świątynią Chonsu w Karnaku.

Plan świątyni Amona w Luksorze. XVIII dynastia
 
a - dziedziniec Ramzesa II, b - kolumnada Amenhotepa III uzurpowana przez Horemheba, c - dziedziniec Amenhotepa III, d - sala hypostylowa, e - sala na barkę, f - sanktuarium

Główna świątynia Karnaku nie jest tworem jednolitym. Składają się na nią wielkie budowle sakralne, wznoszone przez władców XVIII dynastii (m.in. Totmesa III, Amenhotepa III), oraz wzniesiona następnie olbrzymia sala hypostylowa i Wielki Dziedziniec z pylonami - dzieło faraonów Seti I i Ramzesa II. Następcy ich też starali się uświetnić swoimi budowlami ten wspaniały zespół sakralny. Mamy więc tu świątynię Ramzesa Ill, a później nawet Taharka kazał ustawić na Wielkim Dziedzińcu swoją kolumnadę. Główna oś olbrzymich świątyń w Karnaku biegnie z zachodu na wschód; ale prócz tego mamy oś drugą, północną (z szeregiem pylonów), która kończy się świątynią bogini Mut ozdobioną wspaniała serią granitowych posągów lwiej bogini Sechmet. Obok świątyń Amona, Mut i Chonsu nie brak było w Karnaku mniejszych sanktuariów, jak np. dobrze zachowana mała świątynia boga Ptaha. W Karnaku możemy spotkać wszystkie wspomniane poprzednio typy kolumn i dekoracji architektonicznych, poczynając od tzw. słupów protodoryckich aż do najbardziej skomplikowanych kształtów kolumn, kapiteli i filarów ozyriackich. Pewną nową formę stanowią granitowe filary z czasów Totmesa III zwieńczone kapitelami typu heraldycznego, wyobrażającymi z dwu stron lilie i papirusy, symboliczne kwiaty ,,połączonych obu krajów''.

Wielka świątynia faraona Seti I w Abydos ma dwa hypostyle i aż siedem kaplic poświęconych sześciu bogom i królowi.

Herezja Echnatona, która pozostawiła tak trwałe ślady w sztuce figuralnej Nowego Państwa, znalazła również swój wyraz i w architekturze sakralnej. Świątynia poświęcona tarczy Atona miała pylony i wielki hypostyl, ale nie była przykryta dachem dlatego, aby życiodajne promienie słońca mogły bez przeszkód docierać do jej wnętrza. W jej obejściu, otoczonym murem, wznosiły się kolumny, które niczego nie podtrzymywały.

Plan świątyni Amona w Karnaku. XVlll - XX dynastia oraz Epoka Późna
 
a - Wielki Dziedziniec z kolumnadą Taharki, b - świątynia Ramzesa III, c - wielka sala hypostylowa Seti I i Ramzesa II, d - pylony z okresu XVIII dynastii, e - dziedziniec na miejscu świątyni z okresu Średniego Państwa

Plan zespołu świątyń w Karnaku
 
Ciekawym zabytkiem architektury sakralnej okresu Nowego Państwa jest wielka świątynia Ramzesa II w Abu Simbel, w Nubii, niedaleko dzisiejszej granicy Sudanu (na północ od drugiej katarakty). Wykuta ona została w skale różowego piaskowca na polecenie tegoż władcy dla uświetnienia jubileuszu trzydziestolecia jego panowania. Olbrzymia fasada w kształcie trapezu przypomina pylony świątyni. Z każdej strony wejścia wznoszą się po dwa dwudziestometrowej wysokości posągi siedzącego na tronie króla, przy którego nogach widnieją małe statuy członków jego rodziny, a przede wszystkim pięknej żony Nefertari. Dla niej też, w najbliższym sąsiedztwie, kazał Ramzes II wykuć w skale inną, mniejszą świątynię.

U góry skalnej fasady znajdują się fryzy dekoracyjne z których najwyższy wyobraża rząd małp. Wysokie drzwi wiodły do dużej sali wspartej na ośmiu słupach ozyriackich. Ta duża komora skalna odpowiada dziedzińcowi świątyń klasycznych. Za nią znajduje się druga sala z hypostylem, głębiej sala na barkę i właściwe sanktuarium - kaplica. W tylnej jej ścianie wykute zostały w skale cztery posągi bóstw: Ptah, Amon, ubóstwiany już Ramzes II, Ra-Harachte. Świątynia była dokładnie orientowana na wschód, tak aby w dniu powtarzającego się jubileuszu władcy pierwsze promienie wschodzącego słońca padały na twarz Ramzesa - boga.

Po okresie Nowego Państwa, mamy tzw. Epokę Późną, a następnie okres grecko-ptolemejski.

Rządy Ptolemeuszy w Egipcie trwały ponad dwieście pięćdziesiąt lat.

Aktywność dynastii ptolemejskich w dziedzinie sztuki objawia się najwspanialej w budownictwie wielkich świątyń i rozbudowie starszych sanktuariów. Do najwspanialszych dzieł architektury tego okresu należy przede wszystkim zespół świątyń poświęconych Izydzie na wyspie Eile, uzupełnionych następnie przez cesarza Trajana eleganckim kioskiem. W Dendera rozpoczynają Ptolemeusze budowę świątyni dla bogini Hathor, o kolumnach w fasadzie połączonych ekranami. W Esna wzniesiona zostaje świątynia ku czci Sobka, a w Kom Ombo przybytek ku czci dwóch bogów: Sobka i Horoerina; ma on po dwa wejścia w każdej ścianie na osi głównej, wiodącej do dwu kaplic w głębi.

Plan świątyni w Kom Ombo. Okres ptolemejski

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

a - dziedziniec, b - sale hypostylowe, c - przedsionki, d - kaplice, e - wewnętrzny korytarz okrężny, f - zewnętrzny korytarz okrężny

Najlepiej do dziś zachowaną świątynią egipską jest ta, którą wznieśli Ptolemeusze w Edfu. Istniała już co prawda na tym miejscu w okresie Średniego Państwa mniejsza dedykowana Horusowi, ale dopiero w 237 r. A.C. Ptolemeusz III Euergetes zapoczątkował konstrukcję wielkiej świątyni, poświęconej temu bogu. Budowa jej jednak ciągnęła się około 200 lat i zakończona została dopiero za Ptolemeusza XII.

Dwa olbrzymie pylony prowadzą na dziedziniec otoczony kolumnadą. Uwagę zwraca rozmaitość kapiteli, wśród których przeważa typ tzw. kompozytowy złożony z kielichów i łodygi kwiatu lotosu. Kapitel kompozytowy po raz pierwszy pojawia się w Egipcie w tej epoce i nie pozbawione słuszności jest domniemanie, że taką formę głowicy zainspirował grecki kapitel koryncki, którego kształt w IV wieku A.C. zaczyna coraz bardziej rozpowszechniać się, aby później w okresie hellenistycznym i rzymskim zająć dominującą pozycję w architekturze klasycznej. Przed pylonami i przed fasadą sali hypostylowej ustawione były wysokie granitowe posągi Horusów - sokołów. Wnętrze świątyni utrzymane jest w klasycznym układzie pomieszczeń. Z prawej strony od sali hypostylowej prowadzą schody na dach świątyni, na którym odbywały się procesje.